El-Bîrûnî |
Doğum |
5 Eylül 973 |
Ölüm |
13 Aralık 1048 |
Milliyeti |
Fars |
Dalı |
Antropoloji, astroloji, astronomi, kimya, karşılaştırmalı sosyoloji, jeodezi, tarih, matematik, tıp, felsefe, farmakoloji, fizik, psikoloji, bilim |
Etkilendikleri |
Aristo, Batlamyus, Aryabhata, Muhammed, Brahmagupta, El-Razi, El-Sizi, Ebu Nasr Mansur, İbn Sina |
Etkiledikleri |
El-Sizi, İbn Sina, Ömer Hayyam, El-Hazen, Zekeriya El-Kazvini, İslami felsefe, İslam bilimi |
Bîrûnî (
4 Eylül 973 -
13 Aralık 1048,
1061?),
Fars kökenli
İslam bilgini.
Türk kökenli olduğunu iddia edenler de olmuştur. Tam adı
Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Birûnî (
Farsça: بیرونی ,
Arapça:
ابو الريحان محمد بن احمد البيروني) dir. Batı dillerinde adı
Alberuni veya
Aliboron olarak geçer.
Gökbilim,
matematik,
doğa bilimleri,
coğrafya ve
tarih alanındaki çalışmalarıyla tanınır.
Hayatı
Bîrûnî,
Merkezî Asya'da tarihi bir bölge olan
Harezm'de doğdu. Küçük yaşta babasını kaybetti.
Harizmşahlar tarafından korundu, sarayda matematik ve astronomi eğitimi aldı. Buradaki hocaları
İbn-i Irak ve
Abdussamed bin Hakîm'dir. Bu dönemde daha 17 yaşındayken ilk kitabını yazdı.
Harizmşah Devleti Me'mûnîler tarafından alınınca Bîrûnî de
İran'a giderek bir süre burada yaşadı. Daha sonra ise
Ziyârîler tarafından korunmaya başlandı.
El Âsâr'ul Bâkiye adlı kitabını Ziyârîlerin sarayında yazmıştır. İki yıl da burada çalıştıktan sonra memleketine geri döndü ve
Ebu'l Vefâ ile gök bilimi üzerine çalışmaya başladı.
1017'de
Gazneli Mahmut,
Harezm Devleti'ni yıkınca Bîrûnî de
Gazni şehrine gelerek burada
Gazneliler'in himayesine girdi. Sarayda büyük itibar gördü ve Gazneli Mahmut'un
Hindistan seferine katıldı. Burada Hintli bilim adamlarının dikkatini çekti ve Hind ülkesi alınınca da
Nendene şehrine yerleşerek bilimsel çalışmalarına burada devam etti.
Sanskritçeyi öğrenerek Hind toplumunun yaşamı ve kültürü üzerine çalıştı.
Buradan tekrar
Gazni
şehrine döndü ve yaşamının geri kalan kısmını bu şehirde tamamladı. Bu
dönem Bîrûnî'nin en verimli zamanı sayılmaktadır.Uzun zamandır
hazırladığı
Tahdîdu Nihâyet'il Emâkin
adlı eserini bu döneme denk gelen 1025 yılında yayınladı. Astronomi
üzerine yazdığı Kanûn-i Mes'ûdî adlı eserini Gazneli Mahmud'un oğlu
Sultan Mesud'a ithaf etmiştir.
Kişiliği
El Birûni, astronomi üzerine yaptığı en iyi çalışmayı Gazneli
Mahmut'un oğlu Mesut'a sundu. Sultan Mesut da bunun üzerine kendisine
bir fil yükü
gümüşü hediye edince, "
Bu armağan beni baştan çıkarır, bilimden uzaklaştırır." diyerek bu hediyeyi geri çevirdi. Aslında Birûni
eczacılıkta
uygulamalı eğitime, kitaplardan çok daha fazla önem vermiştir. Birûni,
elle tutarak ve gözlemleyerek veri toplamanın insana, kitap okumaktan
çok daha fazla yarar sağladığına inanmış ve bunu uygulamıştır. Gerçek
bir bilim anlayışına sahip olan Birûni,
ırk kavramına da önem vermezdi. Başka bir halkın ileri kültüründen derin bir saygıyla söz ederdi. Aynı şekilde
dinler
ve düşünceler konusundaki anlatımı sırasında o dinler hakkında itiraz
veya eleştiride bulunmadığı gibi, o dindeki deyimleri aynen
kullanmasıyla da dikkat çekmektedir.
Sanskrit dilinden
Arapça'ya çevirdiği
Potancali adlı kitabının önsözünde "
İnsanların düşünceleri türlü türlüdür, dünyadaki gelişmişlik ve esenlik de bu farklılığa dayanır." şeklinde yazmıştır.
Çalışmaları
Tanınmış ve seçkin bir aileden gelen Harezmli
matematikçi ve gökbilimci Ebu Nasr Mansur tarafından kollanan El Bîrûnî,
ilk çalışmalarını bu alimin yanında yaptı. İlk eseri, "
Asar-ül Bakiye"dir.
El-Bîrûnî’nin eserlerinin sayısı yüz seksen civarındadır. Yetmiş adet
astronomi ve yirmi adet de
matematik kitabı bulunmaktadır.
Tıp,
biyoloji,
bitkiler, madenler,
hayvanlar
ve yararlı otlar üzerinde bir dizin oluşturmuştur. Ancak bu eserlerden
sadece yirmi yedisi günümüze kadar gelebilmiştir. Özellikle Bîrûnî'nin
eserlerinin
Ortaçağ'da
Latince'ye
çevrilmemiş olması, kitaplarının ağır bir dille yazılmış olmasının bir
sonucudur. Ancak Bîrûnî kendisinin de dediği gibi, yapıtlarını sıradan
insanlar için değil bilginler için yazmaktaydı.
El-Birûni'nin Ay'ın farklı durumlarını gösteren modellemesi.
Yine Harezmi "Zîci'nin Temelleri" adlı yapıtının
12. yüzyılda Abraham ben Ezra tarafından
İbranice'ye
çevrildiği bilinmektedir. Batı'nın Birûni ilgisi ise 1870'lerde
başladı. O günden bugüne Birûni eserlerinin bazılarının tamamı veya bir
kısmı
Almanca ve
İngilizce'ye çevrildi.
Mektuplarından, Bîrûnî'nin
Aristo'yu bildiği anlaşılır.
İbn Sînâ gibi önemli bilginlerle beraber çalışan Bîrûnî,
Hindistan'a
birçok kez gitti. Bu nedenle Hindistan'ı konu alan bir kitap yazdı.
Onun bu kitabı birkaç dile çevrildi. Birkaç dile çevirilen bu kitap çoğu
bilgine örnek oldu.Birûni’nin bir tane de romanı vardır.
Matematik
Bîrûnî'nin matematikçi yönü, en çok bilinen yönüdür. Yaşadığı yüzyılın en büyük matematikçisi olan Bîrûnî,
trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın
bir birim olarak kabul edilmesini öneren ilk kişi olup sinüs ve kosinüs
gibi fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını ilave
etmesidir. Bîrûnî’nin bu yönü Batı Dünyası tarafından ancak iki asır
sonra keşfedilip kullanılabilmiştir. Öte yandan Bîrûnî’nin yeryüzünde
yükseltisi bilinen bir noktadan ufuk alçalması açısının ölçülmesi
yoluyla merdiven yayı uzunluğunu hesaplaması da
geometri
açısından önemli bir çalışmasıdır. Merdiven yayı uzunluğunun ilk kez
Bîrûnî tarafından bu yöntemle bulunması yaygın bir kanıdır. Ancak Bîrûnî
bu yöntemi başka bir bilginden aldığını belirtmiştir.
Astronomi
Bîrûnî'nin astronomi alanında yaptığı çalışmaların başında Sultan
Mesut'a 1010'da sunduğu "Mesudî fi'l Heyeti ve'n-Nücum" adlı yapıtı
gelmektedir. Bu yapıt günümüze gelmiş olup bu konuda yaptığı
çalışmalarının bir kısmı kayıptır. Kanun adlı eserinde
Aristo ve
Batlamyus'un görüşlerini tartışma konusu yaparak
Dünya'nın
kendi ekseninde dönüyor olma olasılığı üzerinde durması bilim tarihi
açısından önemlidir. Ancak bu konuda kesin bir sonuca varamadığı
varsayılan Bîrûnî'nin günümüze değin bu konuda bir eseri ulaşmamıştır.
"Nihâyâtü'l-Emâkin" (
Türkçe:
Mekânların Sonları) adlı yapıtı,
coğrafyadan,
jeoloji ve
jeodeziye
kadar bir dizi konudaki yazılarını içerir. Sultan Mesut'a sunduğu
"el-Kanunü'l-Mesudi", Bîrûnî’nin astronomi alanındaki en önemli
yapıtıdır. Bilim tarihçilerine göre o,
Kopernik'le başlayan çağdaş astronominin temellerini atmıştır.
Ayrıca gerilim düzleminin gök apsisine göre eğikliğini de (enlem
eğikliği) Kas, Gürgenç ve Gazne'de yaptığı çeşitli hesaplamalarla aslına
çok uzak değerlerde bulmuştur. Ayrıca birçok elementli ve bileşikli
hesaplayabilmiştir. Boylamın belirlenmesi gerilimininkine nazaran daha
zor olduğundan Bîrûnî, iki nokta arasındaki boylam farkını enleme ve
aradaki toplam uzaklığa dayanan bir formülle hesaplama yoluna gitmiş,
ölçme ve gözlemlerinde hata payını en aza indirgemek için uğraşmıştır.
Bunun yanında gözlem aletlerinin boyutunu büyütmek yerine onları çapraz
çizgilere bölmeleyerek duyarlılığı arttıracağını keşfederek verniye
ilkesinin temellerini atmıştır. Aşağıda ekliptik eğimin değerini bulan
bazı bilim adamlarının ortaya attığı sayı değerleri bulunmaktadır:
Bilim adamı |
Yıl |
Ekliptik eğimi |
Batlamyus |
- |
23 50’ |
El Me'mun astronomları |
832 |
23 33’ 39” |
Sâbit bin Kurre |
875 |
23 30’ 30’’ |
El-Battânî |
880 |
23 35’ |
El-Bîrûnî |
995 |
23 27’ |
Tycho Brahe |
1790 |
23 30’ |
Bradley |
1750 |
23 38’.3 |
Modern ölçütler |
1950 |
23 26’.7 |
Diğer bilimler
Bîrûnî, "Kitâbü’l-Camahir fi Mârifeti'l-Cevâhir" (Türkçe:
Cevherlerin özellikleri üstüne)
adlı yapıtında 23 katı maddenin ve altı sıvının özgül ağırlıklarını
bugünkü değerlerine çok yakın olarak saptamıştır. Aynı şekilde Hint
tarihi hakkında da kitap yazan Bîrûnî, Hintlilerin inandığı boş
inançları, inanışlarını, yaşam biçimlerini ve gelenek-görenekleri çok
ayrıntılı olarak anlatmış, bunu yaparken tamamen tarafsız ve
önyargılardan uzak davranmıştır.
Tıp alanında da birçok eser veren Birûni, döneminde bir kadını
sezaryenle
doğum yaptırmayı başarmıştır. Şifalı otlar ve birtakım ilaçlar üzerine
yazdığı "Kitabu's Saydane", Birûni’nin son yapıtı olmakla beraber
1050'de yazılmıştır. Bu kitapta üç bin kadar bitkinin neye yaradığını ve
nasıl kullanıldığı yazmaktadır. İlaçların yanında o bitkinin
Arapça,
Farsça,
Yunanca,
Sanskritçe ve
Türkçe gibi başka dillerdeki adının yer alması etimolojik açısından çok önemli bir gelişmedir.
Bilimsel bakış açısı olarak İbn Sînâ'nın Aristo tarzı düşüncesine
karşı çıkan Bîrûnî, tek tanrı inancını benimseyerek Evren'in bir
başlangıcının olduğunu, öncesiz bir Evren'in tanrının gereksiz sayılması
demek olduğunu savunmuştur. İbn Sînâ'nın bu tarz yaklaşımına sürekli
karşı çıkan Bîrûnî'nin İbn Sînâ ile yazışırken yaptığı tartışmalardan
bir kısmı günümüze kadar ulaşmıştır.
Öte yandan Bîrûnî,
astroloji
gibi bilim sayılmayan bir konuyla da ilgilenmiş ve "Kitâbu't Tefhim fî
Evâili Sanaati’t-Tencîm" adında bir astroloji eseri yazmıştır. Ancak
simya,
efsun,
büyü
gibi diğer akıl dışı alanlar üzerinde çalışmadığı gibi bunlara karşı
çıkmıştır. Bunun yanında Bîrûnî, devletlerin tarihlerini incelerken
ekonomik nedenleri araştırarak devletlerin ilişkilerinin altında dînî
nedenler aranmasının yanlış olduğunu öne sürmüştür.
Batı'da "Aliboron" adıyla bilinen Bîrûnî'nin yapıtları birçok Batı
diline çevrilmiştir. Bîrûnî, hiçbir eserinde tek bir bilime veya konuya
bağlı kalmadan bilimi tek bir bütün olarak gören bir
ansiklopedisttir.
Eserleri
Bîrûnî'nin onlarca yapıtı arasında en çok bilinenleri aşağıdaki gibidir:
- El-Âsâr'il-Bâkiye an'il-Kurûni'i-Hâli-ye
- El-Kanûn'ül-Mes'ûdî
- Kitâb'üt-Tahkîk Mâ li'l-Hind
- Tahdîd'ü Nihâyeti'l-Emâkin li Tas-hîh-i Mesâfet'il-Mesâkin
- Kitâbü'l-Cemâhir fî Mâ'rifet-i Cevâ-hir
- Kitâbü't-Tefhîm fî Evâili Sıbaâti't-Tencîm
- Kitâbü's-Saydele fî Tıp
Kalıt
Türkiye'de 1973 yılında basılan El-Bîrûnî posta pulu.
Bîrûnî, günümüzde en bilinen
İslâm
bilginlerinden biridir. Tüm Dünya'daki çeşitli ülkelerde Bîrûnî'yi
anmak için sempozyumlar, kongreler düzenlendi, pullar bastırıldı.
Türk Tarih Kurumu
68. sayısını "Bîrûnî'ye Armağan" adıyla Bîrûnî‘ye tahsis etti. 1973
yılında Türkiye'de basılan pullar arasında Bîrûnî'ye de yer verildi.
UNESCO'nun
25 dilde çıkardığı Conrier Dergisi 1974 Haziran sayısını Bîrûnî'ye
ayırdı. Kapak fotoğrafının altına, "1000 yıl önce Orta Asya'da yaşayan
evrensel dâhî Bîrûnî; Astronom, Tarihçi, Botanikçi, Eczacılık uzmanı
Jeolog, Şair, Mütefekkir, Matematikçi, Coğrafyacı ve Hümanist" diye
yazılarak tanıtıldı. Bîrûnî’ye ait bir minyatür,
İstanbul'daki
Topkapı Müzesi'nde bulunmaktadır.